Φιλοσοφική Συμβουλευτική

Πέρασαν 10 χρόνια από τότε που τυπώσαμε το περιοδικό Ομπρέλα ( ένα περιοδικό με σχεδόν 40 χρόνια στα ελληνικά γράμματα ) αφιερωμένο στον υπερρεαλισμό που στην συνέχεια έγινε βιβλίο από τις Εκδόσεις Ομπρέλα.

Τότε περιέγραφα στο εισαγωγικό κείμενο ως αρχισυντάκτης του περιοδικού τη δύναμη της τέχνης μπροστά στις θεωρίες της ψυχής. Αναδημοσιεύω το εισαγωγικό κείμενο.

Έχουν περάσει 80 χρόνια [Σημ.: πλέον είναι 90 χρόνια, το κείμενο δημοσιεύθηκε στην Ομπρέλα το 2004] από το πρώτο μανιφέστο του Α. Μπρετόν και την εμφάνιση του λογοτεχνικού και καλλιτεχνικού κινήματος που παρουσιάστηκε στη Γαλλία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και που οι θεωρητικές του θέσεις συμπόρευσαν όλες τις πρωτοποριακές απόψεις που ήρθαν να αποθεμελιώσουν τον ρηματοκεντρικό δογματισμό της νεωτερικότητας. Στο Λα Σουρς, στο μπουλβάρ Σεν Μισέλ, στο Ντε Γκρανζ Ομ, μέσα από τα δυνατά κοκτέιλ ο Μπρετόν και η ομάδα του περιοδικού Λιτερατίρ κατεδραφίζουν τη γραμματική του αισθητικού λόγου που ήθελε την αισθητική να δικτατορεύεται από την χρησιμότητα, την ωφελιμότητα και από τα είδωλα των κατοπτρικών αντανακλάσεων ενός συμβατικού πολιτισμού.

Οι έννοιες του ποιοτικού βεβαρημένες από τις τελικότητες, τις ιδεατές και υπερβατικές χρηστικότητες, γίνονται διάφανες. Έξω από τη σφαίρα της ερμηνείας και την κατασταλτική τους προσομοίωση στοιχηματίζουν να εκκενώσουν το περιεχόμενο της φαντασίας με μια εκλεπτυσμένη τροπικότητα που περισσεύει από το πάθος και το ένστικτο και επιθυμούν να γίνουν μια ταχυδακτυλουργική βιρτουοζιτέ.

Στο μανιφέστο το 1924 ο Μπρετόν γράφει: "Καθαρός ψυχολογικός αυτοματισμός, που επιχειρεί να εκφράσει προφορικά, γραπτά ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο, την πραγματική ροή της σκέψης. Πρόκειται για μια υπαγόρευση της σκέψης χωρίς κανένα έλεγχο της λογικής και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική προκατάληψη. Ο σουρρεαλισμός βασίζεται στην πίστη σε ορισμένες συσχετίσεις από την πραγματικότητα, στην παντοδυναμία του ονείρου, στο άσκοπο παιχνίδι της σκέψης. Αποσκοπεί στο να καταστρέψει οποιουσδήποτε άλλους ψυχικούς μηχανισμούς και να πάρει τη θέση τους, όταν πρόκειται να αντιμετωπιστούν και να λυθούν τα σημαντικά προβλήματα της ζωής".

Η τέχνη εμφανίζεται έξω από την παγιοποίηση του αισθήματος και αυτό ο Α. Μπρετόν το είχε καταλάβει καλά, γι' αυτό προσπαθούσε να αναλύσει τα παραληρήματα και τα όνειρα των παράφρονων της κλινικής Saint Dizier του Παρισιού. Εξάλλου και ο Λακάν που μαθήτευσε ένα μικρό διάστημα κοντά στην ομάδα του κινήματος, μας έχει πει ότι το συμβολικό (η εκφραστική δυναμική της τέχνης) βρίσκεται πέρα από κάθε δυνατή κατανόηση.

Ο κόσμος ως "περικεχυμένον κενόν" για τον Μπρετόν ξαναβρίσκει την ουσία του μακριά από το σύνολο των εξαρτημένων παραστάσεων. Πραγματώνεται αναιρούμενος, στήνεται αντιστεκόμενος, βεβαιώνεται στην χαοτική αβεβαιότητα. Όχι στο ποτάμι των αναπαραστάσεων, όπου η κάθε μια αναπαράσταση αναπαριστά την προηγούμενή της, αλλά στο μακάριο πήδημα προς το ταλαντευόμενο, το έκκεντρο (το αντίθετο του πηδήματος προς την αιωνιότητα: ein seliger Sprung in die Ewigkeit". Γραφή, τέχνη, είναι η εκπλήρωση της άρνησης, διαμεσολαβημένη από το όνειρο, που παράγεται, επάγεται, παρακινείται, από τη επιθυμία που με τη σειρά της βρίσκει το νόημά της στο Άλλο (ο "λόγος του Άλλου" έλεγε ο Λακάν). Ό,τι μένει έξω από σημασίες, νοήματα, σενάρια, θεωρίες, ιστορίες, στη ρήξη με τα μεσοποιημένα μοντέλα της βούλησης, την πειθώ. Κοντά στην ενεργητική και αυθόρμητη υπαρξιακή μορφή.

Ο Μπρετόν το 1914 αφιερώνοντας το βιβλίο του "Χαμένα βήματα" στο γεγονός ότι εδιώχθη από το θέατρο Μισέλ γιατί διαφώνησε με τον Τζαρά, στο κείμενό του με τίτλο "Αφήστε τα πάντα", όπου εκφράζει και την οργή του, βάζει παράλληλα το μεγάλο θέμα των αποχωρισμών του ανθρώπου (ουσιαστικά την προτεραιότητα των πικρών μετωνυμιών έναντι των μεταφορών). Θα γράψει:

Αφήστε τα πάντα / Αφήστε τη γυναίκα σας, αφήστε την ερωμένη σας / Αφήστε τις ελπίδες και τους φόβους σας / Αφήστε τα παιδιά σας στη γωνιά του δρόμου /Αφήστε το γάμο και πηγαίνετε για πουρνάρια / Αφήστε στην ανάγκη μιαν άνετη ζωή, αυτά που σας δίνουν / για μια θέση με μέλλον... /Ξεχυθείτε στους δρόμους.

Το κάλεσμα του Μπρετόν "ξεχυθείτε στους δρόμους" θα βρει ανταπόκριση. Τα νέα κινήματα που προέκυψαν από την οδό Γκρενέλ 15 (όπου υπήρχε το "Γραφείο Σουρρεαλιστικών Ερευνών"), θα πάρουν τη σκυτάλη και θα ανδρωθούν από την αχαλίνωτη δοκιμασία της υπαρξιακής περιπέτειας, την ενατένιση του εσωτερικού (από τους σιτουσιανιστές έως την ομάδα Spur), την διάρκεια του βιώματος, καταγγέλλοντας παράλληλα την πολιτισμική θανατολαγνεία, την αφαίρεση της πληρωματικής σχέσης που διέθετε η ερωτική επιθυμία, την κυκλώσιμη μετωνυμία της ομιλίας.

Το κίνημα που ήθελε λίγο βιαστικά να βαπτίσει ο Γκ. Απολλιναίρ στο "Les Mamelles de Tiresias" θα στηριχθεί με επιφυλάξεις ίσως από τους Αραγκόν, Κρεβέλ, Ντενό, Περέ, Τανγκί, Μπατάιγ, Μπουαφάρ, Πρεβέρ, Λεμπούρ κ.ά. Θα δώσει διάρκεια και έκταση για καλλιτεχνική δημιουργία, πνοή και προσφορά στην αναζήτηση, θα αναζητήσει ένα νέο φαντασιακό χωρίς μετωνυμικά υποκατάστατα ή "λυκοφωτικές καθρεπτίσεις".

Απόστολος Αποστόλου
Δρ. Φιλοσοφίας διδάσκων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο