Πολιτική και Ψυχανάλυση
Πολιτική και ψυχανάλυση
Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει στην πολιτική θεωρία ο όρος Υπέρ-εγώ; Ο όρος Υπέρ-εγώ προέρχεται από την εσωτερικοποίηση των κωδικών της συμπεριφοράς, της απαγόρευσης, της διαταγής, των αξιακών προτύπων (καλό/κακό, σωστό/λάθος, όμορφο/άσχημο,ευχάριστο/δυσάρεστο). Μ' άλλα λόγια, η τάξη της πραγματικότητας ως απόλυτης, μπορεί να εκφράσει το Υπέρ-εγώ.
Μπορούμε επίσης να πούμε ότι υπάρχει το Εγώ; Αν το εγώ εκφράζει μια δυναμική ισορροπία η οποία δέχεται πιέσεις από το εξωτερικό περιβάλλον, σύμφωνα με την πολιτική φρασεολογία, τότε είναι η κοινωνική υπέρ-δομή που διαμορφώνει τις απαγορεύσεις, τις πολιτικές δυνάμεις, τα ηθικά, καλλιτεχνικά, φιλοσοφικά και θρησκευτικά δόγματα.
Αλλά αν το Εγώ διαμορφώνεται σαν αποτέλεσμα της μεσολάβησης του Άλλου, της φαντασίας του Άλλου, και αν αποτελεί την επιθυμία που βρίσκεται πέρα από το αίτημα, τότε έχει κάποιο νόημα. Μέσα στην πολιτική θεωρία λοιπόν αναζητούμε την ρευστή ουτοπία που απαιτεί φροντίδα και συνεχή προσοχή.
Το Υπέρ-εγώ αντιπροσωπεύει την απόλυτη εξουσία, και δεν υπάρχει μόνο το πολιτικό φαινόμενο της απόλυτης μοναρχίας του 17ου αιώνα όπου το κράτος ταυτίζεται με τον μονάρχη, αλλά επίσης το γραφειοκρατικό κράτος, η δύναμη του στρατού, η εξουσία που ελέγχει την τηλεόραση και που δημιουργεί τις μυθολογίες της στιγμής. Η εξουσία πρέπει να είναι απόλυτη. Αν δεν είναι απόλυτη, δεν είναι κυρίαρχη! Η εξουσία και η απολυταρχία είναι ένα και το αυτό – unum et idem – όπως έλεγε και ο Hobbes (leviathan 1651).
Και ο Μακιαβέλι γράφει: "Όλα τα κράτη, όλοι οι άρχοντες που είχαν και έχουν εξουσία πάνω στους ανθρώπους είναι είτε μοναρχίες, είτε αβασίλευτες δημοκρατίες." (Ηγεμών)
Ακόμα και ο Bodin πίστευε ότι η ανώτερη εξουσία για να είναι ανώτερη πρέπει να είναι αποδεσμευμένη από τους ανθρώπινους νόμους (legibus solutus). Πάνω στην ίδια σκέψη βασίζεται η "δικτατορία του προλεταριάτου" ή "επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου" η οποία λειτουργεί ως μιά προσωρινή και απαραίτητη πολιτική περίοδος για τη μετάβαση στον υπαρκτό κομμουνισμό• περίοδος όπου η εξουσία του προλεταριάτου θα βρει τον τρόπο να νομοθετήσει ελεύθερα πάνω στην αναδιοργάνωση των σχέσεων ιδιοκτησίας και παραγωγής της καπιταλιστικής κοινωνίας, με τις απαραίτητες εξουσιαστικές παρεμβάσεις αν η κατάσταση θα το απαιτήσει. Ωστόσο το Υπέρ-εγώ μεταφέρεται από την πολιτική δομή στην κοινωνική δομή. Ο Σλαβόι Ζίζεκ περιγράφει την εντολή του Υπέρ-εγώ της κοινωνικής δομής κάπως έτσι: "όσο περισσότερη coca-cola πίνεις, τόσο περισσότερο high θα είσαι, τόσο περισσότερο κερδοφόρος θα γίνεις και τόσα περισσότερα θα θέλεις• πιο υπάκουος θα είσαι στις επιταγές του Υπέρ-εγώ, και τόσο πιο πολύ ένοχος." Και στη συνέχεια: " Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι τελικά, στην ουσία τους, τα δικαιώματα της παραβίασης των Δέκα εντολών. Το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, είναι το δικαίωμα να διαπράττεις φόνο στα κρυφά, εκεί όπου δεν σε βλέπει κανείς ή έχει το δικαίωμα να ερευνήσει την ιδιωτική σου ζωή κι έτσι να σε εκμεταλλευτεί. Η ελευθερία του Τύπου και της ελεύθερης άποψης σημαίνει το δικαίωμα στο ψέμα, το δικαίωμα των πολιτών να κατέχουν όπλα και το δικαίωμα να σκοτώνουν." Επίσης "το δικαίωμα στη θρησκευτική πίστη σημαίνει το δικαίωμα στη λατρεία ψεύτικων θεών."
Η δημοκρατία αντιπροσωπεύει το Εγώ, το οποίο μεταφράζεται ως ισότητα απέναντι στο νόμο (ισονομία) και ισότητα απέναντι στο κράτος (ισοπολιτεία). Κατά τον Αριστοτέλη η πόλις ήταν ένα αδιάκοπο potlatch (γιορταστική αναδιανομή περιουσιών και αγαθών)στο οποίο οι πολίτες απαλλάσσονταν από την περιουσία τους μέχρι να συναντηθούν "πρόσωπο (Εγώ) με πρόσωπο (Εγώ)" μέσα σε μια πολιτική ζωή που γινόταν αυτοσκοπός.(όπως έλεγε ο Pocock,1995: σελ. 35-36). Το Εγώ στη δημοκρατία, είναι η κοινωνικοποίηση της ψυχής, η μεταμόρφωσή της σε κοινωνικό άτομο, η δυνατότητα να παρουσιαστεί σαν μια αντιπροσωπευτική δράση και ως τέτοια, να θέσει τον εαυτό της σε αμφισβήτηση. Η αποτελεσματική δημοκρατία είναι αυτό που αποκαλούμε αυτονομία. Η αυτονομία της συλλογικότητας, που μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά βάση μόνο μέσω της αυτό-θέσμισης και της αυτό-κυβέρνησης, είναι αδιανόητη χωρίς την αποτελεσματική αυτονομία των ατόμων• προυποθέτει την σχέση μεταξύ των αντικειμένων (εδώ είμαστε όλοι το Εγώ, δηλαδή είμαστε όλοι και κανείς την ίδια χρονική στιγμή).
Στην κλασική πολιτική σκέψη, η αρχή που βρίσκεται στη βάση της δημοκρατίας είναι, σύμφωνα με τον Μοντεσκιέ, η ανδρεία, δηλαδή η αγάπη για την πατρίδα και την ισότητα. Η δημοκρατία είναι η μορφή εκείνη της κυβέρνησης στην οποία ο λαός είναι ταυτόχρονα ο μονάρχης και το υποκείμενο, ο λαός φτιάχνει τους νόμους και εκλέγει τους δικαστές κατέχοντας τόσο την νομοθετική όσο και την εκτελεστική κυριαρχία. Η δημοκρατία του Μοντεσκιέ είναι συνώνυμη με την αυτοκυβέρνηση του λαού, είναι η πολιτική που εφαρμόζει τη μέθοδο του ισορροπιστή- θεατή που ενυπάρχει στο Εγώ.
Η πολιτική είναι η οικονομία της επιθυμίας ή θα μπορούσαμε να πούμε με άλλα λόγια, ότι η επιθυμία είναι το πιο αποτελεσματικό κίνητρο της δημιουργικής πράξης της πολιτικής. Ο Λακάν περιγράφει την επιθυμία ως "αθάνατη ζωή", "ζωή ασυμπίεστη, ζωή που δεν χρειάζεται κανένα άλλο όργανο, ζωή απλοποιημένη και άφθαρτη". (C'est la libido, en tant que pur instinct de vie, c'est-a-dire de vie immortelle, de vie irrépressible, de vie qui n'a besoin, elle, d'aucun organe, de vie simplifiée et indestructible. Lacan, Le Séminaire XI, p, 180).Η επιθυμία μάς οδηγεί έξω από τον εαυτό μας, εκπαιδεύει τη δημοκρατία και είναι θεμελιώδης για τη δημιουργία "ανθρώπων ελεύθερων οι οποίοι πρέπει να αποφασίσουν πως θα οργανώσουν μαζί τη ζωή τους". Το "μαζί" αποτελεί την μοναδική πιθανότητα γιατί η σχέση μας με τον κόσμο θα έχει έτσι μια αμοιβαιότητα. Στο "μαζί" αρχίζει το νόημα της ζωής, η συνεπής απάντηση στην πιο βαθιά και μεγαλειώδη επιθυμία της ζωής μας. Το κομβικό σημείο μέσα στο οποίο διαμορφώνεται ο θεμελιώδης ορθολογισμός τού ανθρώπινου υποκειμένου είναι το "μαζί". Ήδη στο επίπεδο της libido, συνυφαίνονται οι αναφορικοί νόμοι της φύσης με την επιθυμία για τη ζωή ως μια σχέση, δηλαδή ως ελευθερία. Και η ελευθερία είναι η ουσία της πολιτικής. Η ελευθερία είναι η ορμή και η ορμή, όπως λέει και ο Λακάν δεν προέρχεται ακριβώς από εκείνο που έχει ικανοποιηθεί(La pulsion saisissant son objet apprend en quelque sorte que ce n'est justement pas par là qu'elle est satisfaite. Lacan, Le Séminaire, p. 153. Η συμβίωση αποτελεί το σημείο άφιξης. Ένα σημείο της επιθυμίας το οποίο ο Περικλής είχε κατανοήσει πολύ καλά: Έχουμε πολίτευμα που δεν αντιγράφει τους νόμους των άλλων, αλλά πιο πολύ είμαστε εμείς παράδειγμα σε μερικούς παρά μιμητές τους. Κι έχει τούτο το πολίτευμα το όνομα δημοκρατία, γιατί δε διοικούν οι λίγοι, αλλά οι περισσότεροι. Κι είναι όλοι οι πολίτες μπροστά στους νόμους ίσοι για τις ιδιωτικές τους διαφορές, για την προσωπική όμως ανάδειξη και επιβολή, καταπώς ξεχωρίζει ο καθένας σε κάτι προτιμάται στα δημόσια αξιώματα, πιο πολύ γιατί είναι ικανός παρά γιατί τον ανέδειξε ο κλήρος. Ούτε πάλι κάποιος από φτώχεια, κι ενώ μπορεί να κάνει κάτι καλό στην πολιτεία, εμποδίζεται από την ασήμαντη κοινωνική του θέση. (Θουκυδίδης, Β, 37) Η επιθυμία είναι μια εξορία, η επιθυμία είναι μια έρημος που περνάει δια μέσου του "μαζί'.
Έτσι περιγράφει ο Περικλής την πολιτική: "Εδώ στην Αθήνα εμείς έτσι κάνουμε.
Εδώ, η κυβέρνησή μας ευνοεί τους πολλούς αντί για τους λίγους: και γι αυτό καλείται δημοκρατία.
Εδώ στην Αθήνα εμείς έτσι κάνουμε.
Οι νόμοι εδώ διασφαλίζουν μια δικαιοσύνη ίση για όλους μπροστά στις ιδιωτικές τους διαφορές, αλλά δεν ξεχνάμε ποτέ τα πλεονεκτήματα της αριστείας.
Όταν ένας πολίτης διακριθεί, τότε θα κληθεί να υπηρετήσει το κράτος, όχι όμως ως προνόμιο, ως ανταμοιβή για την αξία του• και η φτώχεια δεν θα αποτελεί εμπόδιο.
Εδώ στην Αθήνα εμείς έτσι κάνουμε.
Η ελευθερία που απολαμβάνουμε εκτείνεται επίσης και στην καθημερινή ζωή• εμείς δεν είμαστε καχύποπτοι ο ένας με τον άλλο και δεν θα ενοχλήσουμε ποτέ τον διπλανό μας αν ο διπλανός μας θέλει να ζει τη ζωή του με τον δικό του τρόπο.
Είμαστε ελεύθεροι, ελεύθεροι να ζούμε όπως μας αρέσει αλλά ωστόσο είμαστε πάντα έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε κάθε κίνδυνο.
Ένας Αθηναίος πολίτης δεν αμελεί τα δημόσια πράγματα όταν ασχολείται με τις ιδιωτικές του υποθέσεις, μα πάνω απ' όλα δεν απασχολεί το δημόσιο για να λύσει τα προσωπικά του θέματα.
Εδώ στην Αθήνα εμείς έτσι κάνουμε.
Έχουμε διδαχθεί να σεβόμαστε τους δικαστές και επίσης έχουμε διδαχθεί να σεβόμαστε τους νόμους και να μην ξεχνάμε ποτέ να προστατεύουμε αυτούς που έχουν αδικηθεί." ( Περικλής,ομιλία προς τους Αθηναίους 461π.χ)
Γι ' αυτό, ας ανακαλύψουμε πίσω από το προσωπικό φάντασμα τη φύση των κοινωνικών σχέσεων. Ας ωθήσουμε (μπορούμε να πούμε με άλλα λόγια) το ομοίωμα μέχρι το σημείο στο οποίο παύει να είναι μια εικόνα της φαντασίας, για να ανακαλύψουμε τα αφηρημένα στοιχεία που υπάρχουν στην πολιτική. Ας αντικαταστήσουμε το ιδιωτικό υποκείμενο του ευνουχισμού, με το υποκείμενο της δήλωσης και το υποκείμενο της δηλωτικότητας. Ας αντιστρέψουμε το θέατρο της αναπαράστασης στην τάξη της επιθυμητικής παραγωγής.
Απόστολος Αποστόλου
Καθηγητής Φιλοσοφίας
(μετάφραση από τα Ιταλικά,Μ.Χ.)
