Μυθολογία και Ψυχανάλυση
Μυθολογία και Ψυχανάλυση
Είναι γεγονός ότι η μυθολογική φιγούρα βρίσκεται απόλυτα στο κέντρο της ψυχανάλυσης. Ο Didier Anzieu εξέτασε με συστηματικό τρόπο την ελληνική μυθολογία και έφτασε στο συμπέρασμα ότι περίπου το ένα τέταρτο αυτής αναφέρεται στην Οιδιπόδεια αλληγορία. Ο Robert Graves υποστήριξε ότι ο Anzieu ισχυρίστηκε ότι "η Ελληνική μυθολογία , στο περιεχόμενό της, δεν υπήρξε πιο μυστηριώδης από τα σημερινά εκλογικά μανιφέστα." Ο Robert Graves στο δοκίμιό του "Οι Ελληνικοί Μύθοι" έχει καταφέρει να αναβιώσει αυτό το μέχρι στιγμής αδρανές υλικό, αποκαθιστώντας το σε όλο του το μεγαλείο, σε όλη του την έννοια. Σύμφωνα με τον Robert Graves,είναι πολλοί οι μύθοι που έχουν επηρεαστεί στο πέρασμα του χρόνου από την εκπαίδευση και την κουλτούρα μας. Η αρπαγή της Περσεφόνης, Απόλλων και Δάφνη, Ορφέας και Ευρυδίκη, ο μύθος του Νάρκισσου, ο μύθος του Υάκινθου και του Ζέφυρου - αφηγήματα του Οβίδιου στη "Μεταμόρφωση", ο Δαίδαλος και ο Ίκαρος, ο μύθος του Φαίδωνα με το άρμα του Ήλιου, Θησέας και Μινώταυρος, το Xρυσόμαλλο Δέρας του Ιάσωνα, και πολυάριθμοι άλλοι μύθοι που θα έπαιρνε πολύ χρόνο να αναφερθούμε. Ο Carl Jung έγραφε: "δεν μπορούμε να υποθέσουμε με βεβαιότητα ότι το μυστήριο ή ο μύθος είχαν συνειδητά εφευρεθεί για κάποιο σκοπό: περισσότερο μας οδηγεί να σκεφτούμε ότι αναπαρίσταναν την ακούσια αναγνώριση μιας ασυνείδητης ψυχικής προυπόθεσης". Είναι γεγονός ότι η ελληνική μυθολογία συνέβαλε στο να δημιουργηθούν πολλές σημαντικές έννοιες της ψυχανάλυσης (για παράδειγμα η αλληγορία του Οιδίποδα, η φιγούρα του Νάρκισσου κλπ.) Σύμφωνα με τον Jung "επιβλαβή σύμβολα είναι η μάγισσα, ο δράκος, κάθε ζώο που καταπίνει ή καταβροχθίζει, όπως το τεράστιο ψάρι ή το φίδι". Αυτή η λίστα δεν φιλοδοξεί να τα εξαντλήσει όλα• απλά θέλει να υποδείξει τα βασικά χαρακτηριστικά τού ""μητρικού αρχέτυπου". Ως εκ τούτου η ερμηνευτική του αρχετυπικού μύθου του λαβύρινθου της Κνωσσού και της περίπτωσης του Θησέα θα μπορούσε να λειτουργήσει με την οικουμενική δυναμική του συμβόλου, για να δειχθεί μέσα στην αφήγηση, με μεταφορική γλώσσα, η αναφορά στην αυτό-υπέρβαση του Εγώ. Ο Λαβύρινθος της Κνωσσού είναι ένας μυθικός λαβύρινθος ο οποίος, σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία, χτίστηκε από τον Βασιλιά Μίνωα στο νησί της Κρήτης για να κλειδωθεί ο τερατώδης Μινώταυρος ο οποίος γεννήθηκε από την γυναίκα του βασιλιά, Πασιφάη, με έναν ταύρο. Ήταν ένα μπέρδεμα δρόμων, θαλάμων και στοών κατασκευασμένο από τον δαιμόνιο Δαίδαλο μαζί με τον γιό του Ίκαρο, οι οποίοι όταν θα τελείωνε η κατασκευή, θα φυλακίζονταν. Ο Δαίδαλος κατασκεύασε φτερά που κόλλησε στην πλάτης τους με κερί και έτσι κατάφεραν να δραπετεύσουν πετώντας. Όταν ο Ανδρόγεως, γιός του Μίνωα, δολοφονήθηκε από κάποιους θυμωμένους Αθηναίους επειδή τους ντρόπιασε κερδίζοντας σε πολλά από τα παιχνίδια τους, ο Μίνωας αποφάσισε, για να τους εκδικηθεί, πως η πόλη της Αθήνας, υποτελής τότε στην Κρήτη, θα πρέπει να στέλνει κάθε εννέα χρόνια (ή κάθε χρόνο), επτά αγόρια και επτά κορίτσια από την Αθήνα προσφορά ως γεύμα στον Μινώταυρο ο οποίος τρεφόταν με ανθρώπινο κρέας. Αυτό συνέβαινε μέχρι που ο Θησέας, ήρωας γιός του Αθηναίου βασιλιά Αιγέα, προσέφερε τον εαυτό του ως τροφή για τον Μινώταυρο με σκοπό να τον σκοτώσει. Όταν ο Θησέας έφτασε στην Κρήτη, η Αριάδνη, κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης, τον ερωτεύτηκε και τον βοήθησε να ξαναβρεί το δρόμο τής εξόδου από τον λαβύρινθο δίνοντάς του το κουβάρι ενός νήματος το οποίο ξετυλίγοντάς το θα του επέτρεπε να ακολουθήσει τα ίχνη του. Τελικά ο Θησέας σκότωσε τον Μινώταυρο και οδήγησε τους υπόλοιπους νέους Αθηναίους έξω από τον λαβύρινθο χάρη στο νήμα που του είχε δώσει η Αριάδνη και το οποίο αυτός ξεδίπλωνε κατά μήκος της διαδρομής (Wikipedia). Ο Μινώταυρος είναι η παράλογη επιθυμία που πραγματοποιείται με την ικανοποίηση της φυσικής ανάγκης. Μα επίσης είναι και η οντική απροσδιοριστία που με τις φευγαλέες αναδύσεις του ασυνειδήτου απομονώνουν μέσα στο υποκείμενο μια καρδιά - ή όπως έλεγε ο Φρόιντ – "Kern" (πυρήνας)- χωρίς νόημα.
To ασυνείδητο είναι δομημένο από ορμές και φαντασιώσεις που αναπαριστούν ημιτελείς επιθυμίες, ανεξίτηλα βιώματα κρυμμένα από τη συνείδηση ή παιδικές εμπειρίες που δεν έχουν ποτέ αναγνωριστεί από τη συνείδηση.
Πολλοί έχουν δώσει μια εξήγηση της ελληνικής μυθολογίας που κινείται γύρω από τα αρχέτυπα. Η λέξη "αρχέτυπο" σημαίνει "αρχική εικόνα", "αρχικό μοντέλο" (από το ελληνικό αρχή, αρχικό, βασικό και τύπος υπόδειγμα, σήμα, δείγμα) και έρχεται σε αντίθεση με το "στερεότυπο" ( στα ελληνικά στέρεος σημαίνει συμπαγής, άκαμπτος, τρισδιάστατος) και σημαίνει "αντίγραφο", "επικάλυψη", "αναπαραγωγή". Μιλώντας για τα αρχέτυπα και το συμβολισμό τους ο Γιούνγκ αναφερόταν στα "περιεχόμενα του συλλογικού ασυνείδητου", [...] "αρχαικές φόρμες ή ακόμα καλύτερα πρωτόγονες καθολικές εικόνες παρούσες από την αρχαιότητα". Αν λάβει κανείς υπ' όψη την "διαχείριση των πληροφοριών" που επιτεύχθηκε από την πατριαρχία τα τελευταία 3500 χιλιάδες χρόνια, οι μυθολογικές και θρησκευτικές παραδόσεις δεν μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε ολοκληρωτικά τις πιο αρχαίες αρχετυπικές εικόνες μας. Ακολούθως, όταν γίνεται συζήτηση για τις ψυχολογικές εξελίξεις στις πατριαρχικές κουλτούρες όπως η δική μας, θα ήταν πιο ακριβές να μιλάμε συγκεκριμένα για "πατριαρχικά αρχέτυπα" παρά γενικά για "αρχέτυπα". Και όπως γράφουν οι Marta Superdi και Cristina Butti "ο Γιούνγκ μιλάει για τον Μινώταυρο ως το αρχέτυπο της "μητέρας που καταβροχθίζει" και για τη διαδρομή της ψυχής προς την ισορροπία του εαυτού: αυτό είναι στις περισσότερες περιπτώσεις έκφραση της βαρβαρότητας, του παράλογου ενστίκτου που δεν γνωρίζει ηθική, της βίας πέρα από το καλό και το κακό."
Το όνομα Θησέας είναι ομμόριζο με τη λέξη "θεσμός". Ο Θησέας υπήρξε ο ιδρυτής του συνοικισμού (συν-οικισμός- ζούμε μαζί και έτσι δημιουργείται η πόλις) – της πολιτικής ένωσης της Αττικής, έτσι όπως αναπαρίσταται μέσα από τα ταξίδια του και τους άθλους του στον οδηγό της πόλης των Αθηνών. Μόλις αναγνωρίστηκε ως ο ενωτικός βασιλιάς, ο Θησέας κατασκεύασε ένα παλάτι παρόμοιο με αυτό των Μυκηνών. Ο Παυσανίας διηγείται ότι μετά από τον συνοικισμό, ο Θησέας θεσμοθέτησε τη λατρεία της Πανδήμου Αφροδίτης (της Αφροδίτης για όλο το λαό) και του Πιτθέα που γιορτάζονταν στη νότια πλευρά της Ακρόπολης. Σύμφωνα με τις ψυχαναλυτικές ερμηνείες, ο Θησέας εκφράζει την αναφορά τής αυτό-υπέρβασης ή μπορούμε να πούμε, εκφράζει αυτό που υπερβαίνει την εμμονή στον ατομοκεντρισμό. Επίσης ο όρος λαβύρινθος υποδείκνυε μία μόνο είσοδο και ένα αδιέξοδο μονοπάτι προς το τέλος της διαδρομής σε σχήμα τετράγωνο ή πιο συχνά κυκλικό. Ο λαβύρινθος γενικότερα μπορεί να θεωρηθεί ως μεταφορά της επανασύστασης της χαμένης τάξης, και ακολούθως ως μεταφορά της ανθρώπινης διανόησης, της ψυχής και της δομής της, ακριβώς ως λαβυρινθώδης. Στον διάλογο Ευθύδημος ο Πλάτων βάζει τον Σωκράτη να μιλάει περιγράφοντας την λαβυρινθώδη δομή του διαλόγου: "Θα εκπλαγείς λοιπόν, ενώ μου λέγεις αυτά, διότι οι ορισμοί σου δεν φαίνονται σταθεροί, αλλά μετακινούνται και περιπατούν, και θα κατηγορήσεις πάλιν εμέ, τον Δαίδαλον, οπού κάμνω αυτούς να περιπατούν, ενώ συ είσαι, βλέπω, παρά πολύ επιτηδειότερος από τον Δαίδαλον και κάμνεις αυτούς να φέρουν γύρω; Ή δεν εννοείς ότι ο ορισμός μας, αφού έκαμεν ένα κύκλον, κατήντησε πάλιν εις το ίδιον σημείον;" Ο Λαβύρινθος είναι επίσης ένα σύμβολο του κόσμου του οποίου τα σχήματα και η λογική είναι σκοτεινά και ακατανόητα από τον άνθρωπο, είναι επίσης η κατεύθυνση της ψυχής και σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο λαβύρινθος, υπήρξε η αρχική και θεμελιώδης αιτία της γέννησης της φιλοσοφίας.
Απόστολος Αποστόλου
Καθηγητής Φιλοσοφίας
